วัดไชยวัฒนาราม ตั้งอยู่ริมฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาด้านฝั่งตะวันตกหรืออยู่ตรงกันข้ามกับพระตำหนักสิริยาลัย ของสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินินาถ ตามประวัติสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงสันนิศฐานว่า สมเด็จพระเจ้าปราสาททอง ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ให้สร้างวัดไชยวัฒนารามขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2173 เพื่อเป็นอนุสาณ์อุทิศพระราชกุศล ถวายพระราชมารดา มีนามว่า “นางอิน” โดยจำลองแบบปราสาทนครวัต ประเทศกัมพูชามาก่อสร้าง เมื่อครั้งที่เคยรบชนะกัมพูชา
วัดไชยวัฒนาราม มีปรางค์ประธาน (รัตนมหาธาตุ) สูง 35 เมตร และปรางค์มุมอยู่บนฐานทักษิณเดียวกัน ล้อมรอบด้วยระเบียงคต ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปทรงเครื่องจำนวน 12 องค์ ภานในซุ้มเรือนแก้วล้วนลงรักปิดทอง มีฝ้าเพดานทำด้วยไม้ประดับลวดลาย ลงรักปิดทอง ผนังภานในเมรุทิศมีภาพจิตกรรมฝาผนัง ส่วนผนังด้านนอกของเมรุมีภาพปูนปั้นเรื่องพุทธประวัติจำนวน 12 ภาพ
ประอุโบสถอยู่ทางด้านทิศตะวันออกนอกระเบียงคต ทางด้ายซ้ายขวา มีเจดีย์ย่อมุมไม้ 12 ด้านริมนอกมีกำแพงล้อมรอบ 3 ชั้น ที่ริมกำแพงด้านเหนือมีปราค์น้อย หรือศาลเจ้าแม่ดุสิต และที่ด้านข้างของระเบียงคต มีเจดีย์ทรงระฆังหรือที่เรียกว่า เจดีย์เจ้าฟ้ากุ้ง เป็นที่บรรจุพระอัฐิของเจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร์กับเจ้าฟ้าสังวาลย์ ซึ่งทั้งสองถูกสมเด็จพระเจ้าบรมโกศลงพระอาญาเฆี่ยนจนสิ้นพระชนม์ชีพ แล้วถวายพระเพลิงที่นี่ นอกจากนั้นยังเป็นที่ถวายพระเพลงของพระบรมวงศานิวงศ์อีกหลายพระองค์
วัดไชยวัฒนารามเ็ป็นวัดที่มีความสำคัญยิ่ง ซึ่งได้รับอิทธิพลตามความเชื่อของพราหมณ์และฮินดูว่า ปรางค์ประธานที่วัดไชยวัฒนารามเปรียบเสมือนยอดเขาพระสุเมรุ ที่เป็นยอดเขาที่สูงที่สุดในจักรวาล ส่วนเมรุทิศทั้ง 8 นั้น ก็เปรียบเสมือนสวรรค์ที่ล้อมรอบเขาพระสุเมรุ
พ.ศ. 2310 พม่าล้อมกรุงศรีอยุธยา วัดไชยวัฒนารามถูกดับแปลงเป็นค่ายรบ หลังจากนันก็ถูกทิ้งร้าง มีคนร้ายชโมยเศียรพระลักลอบขุดหาสมบัติและขนอิฐไปขาย
พ.ศ. 2534 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลปัจจุบันและ สมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนาถได้เสด็จพระราชดำเนินมาที่วัดไชยวัฒนาราม ถึง 4 ครั้ง ล้นเหล้าทั้งสองพระองค์มีรับสั่งให้บูรณะปฏิสังขรณ์ ทำให้หน่อยงานหลายฝ่ายที่เกี่ยวข้องร่วมแรงร่วมใจกันพัฒนาจนได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลก เพื่อเฉลิมพระเกียรติ พระชนมายุ 60 พรรษาของสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนาถ ในปี พ.ศ. 2535
ในปี 2539 สมเด็จพระราชินีอลิซาเบธ ที่ 2 แห่งประเทศอังกฤษ ได้เสด็จทอดพระเนตรการแสดง ชนช้างของสมเด็จพระสุริโยทัย เรื่อง คนดีศรีอยุธยา ทำให้ภาพวัดไชยวัฒนารามปรากฏในสื่อทั้งทางโทรทัศน์ สิ่งพิมพ์ และอินเตอร์เน็ต จึงเป็นที่รู้จักแพร่หลายไปทั่วโลก
